2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasiga muvofiq mamlakatimizda makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlash va yuqori iqtisodiy o‘sish sur’atlarini saqlab qolish, uning raqobatbardoshligini oshirish bo‘yicha keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda.
Modernizatsiyalash va sanoatni jadal rivojlantirish, davlatning iqtisodiyotda ishtirokini kamaytirish bo‘yicha institutsional va tarkibiy islohotlarni davom ettirish, xususiy mulkchilikning huquqlarini himoya qilishni yanada kuchaytirish, viloyat, shahar va tumanlarni kompleks va muvozanatli ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish, investitsiyalarni yaxshilash yo‘li bilan mamlakat iqtisodiyoti va mintaqalariga xorijiy investisiyalarni faol jalb qilishga alohida e’tibor qaratilmoqda.
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga qilgan Murojaatnomasida yaqin kelajakda davlat korxonalarini, shu jumladan, “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” davlat korxonasini aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish, korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etish orqali iqtisodiyotda davlatning ishtirokini muntazam ravishda kamaytirishni ustuvor yo‘nalishlaridan biri ekanini ta’kidladi.
Butun dunyoda zamonaviy yirik korxonalar va tashkilotlarni tashkil etishning asosiy shakli bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlari turli xil korporatsiyalar, yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini birlashtirishga asoslangan iqtisodiyotni tashkil etishning eng mukammal huquqiy mexanizmi hisoblanadi. Aksionerlik jamiyatlari moddiy va boshqa resurslardan yanada samarali foydalanishga imkon beradi, barcha ishtirokchilar manfaatlarini maqbullashtiradi.
Aksionerlik jamiyatlari boshqa mulkchilik shakllariga nisbatan bir nechta afzalliklarga ega.
Birinchidan, jamiyat o‘z faoliyatini rivojlantirish va kengaytirish uchun investorlardan (shu jumladan, chet el sarmoyadorlardan) moliyaviy resurslarni jalb qilish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Ikkinchidan, kompaniyaning umumiy boshqaruvi muayyan boshqaruvdan ajralib turadi, bu esa eng to‘g‘ri menejerlarni, direktorlarni tanlashga imkon beradi. Shuningdek, aksiyadorlarni boshqaruv xodimlarini tanlashga jiddiy e’tibor qaratishga majbur qiladi, chunki har bir aksiyador investitsiya mablag‘lari bilan kompaniyaning samarali ishlashiga mas’uldir.
Uchinchidan, aksiyadorlik korxonaning barcha mehnat jamoasini egalariga aylantirishi mumkin, bu esa ularning har biri aksiyalarni sotib olish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Shunday qilib, barcha ishtirokchilarni yagona huquqiy asosda birlashtiradigan aksiyadorlik kompaniyasi kollektiv mulkchilikni amalga oshirishning noyob shaklini ta’minlaydi va ishning yakuniy natijalariga qiziqish hosil qiladi. Aksiyalarni chiqarish va tarqatish aksiyadorlar tomonidan faoliyatni nazorat qilish va uni boshqarish uchun haqiqiy imkoniyatni ta’minlaydi.
Bugungi kunda oltin qazib olish sanoatida dunyodagi yetakchi hisoblangan Barrick Gold (Kanada), Newmont Mining (AQSh), Anglo Gold Ashanti (Janubiy Afrika), Kinross Gold (Kanada), Goldcorp (Kanada), Newcrest Mining (Avstraliya), NKMK (O‘zbekiston), “Polyus” OAJ (Rossiya), Gold Fields (Janubiy Afrika), Agnico Eagle (Kanada) kabi kompaniyalar tashkil etadi.
Navoiy kon-metallurgiya kombinatidan farqli o‘laroq, yuqorida sanab o‘tilgan barcha kompaniyalar aksiyadorlik jamiyatlari bo‘lib, ularning aksiyalari xalqaro fond bozorlarida ro‘yxatga olingan. Bugungi kunda ushbu kompaniyalarning bozor kapitallashuvi 5 milliard AQSh dollaridan boshlab 23,3 milliard dollargacha yetgan.
Kompaniyalarni boshqaruv rahbariyati aksiyadorlar tomonidan tayinlanadi. Moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risidagi hisobotlar kompaniya faoliyatining ochiq-oshkoraligini ta’minlash uchun ochiq-oydin e’lon qilinadi. Bu esa korxonalarni rivojlantirish uchun to‘g‘ridan-to‘g‘ri investisiyalarni jalb etishga imkon beradi.
NKMK — mamlakatimizning eng yirik soliq to‘lovchisi va eksportchi davlat korxonasi bo‘lib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy sarmoyalarni jalb qilish uchun asosiy moliyaviy-iqtisodiy ko‘rsatkichlar bo‘yicha yetarli ma’lumot olish imkonini bermaydigan Milliy hisoblash hisobot standartlariga (MHHS) muvofiq moliyaviy-xo‘jalik faoliyati to‘g‘risida hisobot tayyorlaydi.
NKMKni aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish korxonaning real qiymatini bozor mexanizmlari asosida baholash imkonini beradi va shu bilan investision loyihalarni amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb etish uchun sharoit yaratadi. Hukumatimizning ta’sis zonasida davlatning mavjudligini kamaytirish maqsadida kombinatning moliyaviy hisobotini ishlab chiqarishni rivojlantirish va ishlab chiqarish hajmini oshirish, investitsiya loyihalarini amalga oshirish uchun xorijiy investitsiyalarni jalb qilishga yordam beradigan xalqaro moliyaviy hisobot standartlari talablariga muvofiqlashtirish bo‘yicha choralar ko‘rilmoqda.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2019 yil 9 yanvarda “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” davlat korxonasi faoliyati samaradorligini oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga asosan “NKMK” davlat korxonasi boshqaruv tizimini yanada takomillashtirish, korporativ boshqaruvning zamonaviy usullarini joriy etish va aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish ishlarini tashkil etish, xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga muvofiq biznes-jarayonlarni maqbullashtirish va avtomatlashtirish orqali ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish, moliyaviy-iqtisodiy yaxshilash ko‘zda tutilmoqda.
Shuningdek, qarorda investitsion loyihalarini moliyalashtirish manbalarini kengaytirish va diversifikasiya qilish, shu jumladan, xalqaro moliya institutlarining mablag‘larini jalb qilish, shuningdek, ichki va xalqaro fond bozorlarida aksiyalarni birlamchi va ikkilamchi tarzda joylashtirishga tayyorgarlik ko‘rish vazifasi belgilab berildi.
Ishlab chiqarishni modernizasiyalash, kon-metallurgiya sanoatining yirik korxonalari raqobatbardoshligini oshirish uchun qo‘shimcha shart-sharoitlar yaratish maqsadida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvarda e’lon qilingan “Kon-metallurgiya tarmog‘i korxonalari faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori qabul qilindi. Unga ko‘ra, konchilik va metallurgiya sanoati korxonalari 2019 yil yakunlari bo‘yicha xalqaro standartlarga muvofiq moliyaviy hisobot tayyorlaydi hamda moliyaviy hisobot standartlari xalqaro audit kompaniyalari ishtirokida mustaqil tashqi audit o‘tkazish, shuningdek, aktivlar, aktivlar aylanmasi, majburiyatlar va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha daromad darajasining minimal talablarini amalda qo‘llash ko‘zda tutilmoqda.
2020 yil oxiriga kelib korxonalarga korporativ axborotni oshkor qilishni Xalqaro Buxgalteriya Standartlari va Hisobot Standartlari (ISAR) talablariga muvofiq ravishda taqdim etish, shuningdek, Global Hisobot tashabbusi (GRI)ga muvofiq hisobotlarni, shu jumladan, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik masalalar bo‘yicha hisobotlarni chop etish topshirildi.
Qarorda “Navoiy kon-metallurgiya kombinati” davlat korxonasini uranni qazib olish va qayta ishlash bo‘yicha davlat korxonasini hamda qimmatbaho metallarni qazib chiqarish va qayta ishlash bo‘yicha aksionerlik jamiyatini shakllantirish orqali qayta tashkil etish ko‘zda tutilgan. Buning uchun kon-metallurgiya sanoatini isloh qilish respublika komissiyasi tuzilib, unga 2019 yil 1 martga qadar “Navoiy KMK” DKni qayta tashkil etish va korporativ boshqarishning zamonaviy usullarini tatbiq etish, tarmoq yirik korxonalarini rivojlantirish, modernizatsiya qilish va ishlab chiqarish hajmini ko‘paytirishning uzoq muddatli dasturlarini jadal amalga oshirish, joriy yil 1 mayga qadar kon-metallurgiya tarmog‘ining yirik korxonalariga berilgan soliq va bojxona imtiyozlarini qayta ko‘rib chiqish, 1 dekabrga qadar kombinatni qayta tashkil etish va yangi tashkil etilgan aksiyadorlik jamiyatining davlat ulushini tanlov asosida kasbiy menejment kompaniyalari ishonchli boshqaruviga o‘tkazish to‘g‘risida takliflar kiritish topshirildi.
Qarorga muvofiq, korxonamiz mulki xalqaro konsultantlar va ekspertlarni jalb etgan holda inventarizatsiya qilish bo‘yicha komissiya va ishchi guruhlar tashkil etiladi. Inventarizasiya natijalariga ko‘ra, NKMKning ishlab chiqarish va boshqa aktivlari qiymati xalqaro miqyosda qabul qilingan usullar asosida baholash, keyinchalik ijtimoiy va boshqa ixtisoslashmagan ob’ektlarni samarali ishlatish bo‘yicha takliflarni, shu jumladan, ularni xususiy tadbirkorlarga sotish va tegishli davlat tashkilotlariga topshirish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Shuningdek, jamoadagi qimmatbaho metallar konlari ro‘yxati tasdiqlanadi hamda xalqaro maslahatchilar va ekspertlar ko‘magida Avstraliya kodeksi (JORC Code) standartlariga muvofiq zaxiralar qayta baholashga topshiriladi.
Shunday qilib, kombinat jamoasi 2019 yilda korxonani aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish va moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga mos ravishda o‘zgartirish bo‘yicha katta ishni amalga oshirishi kerak.
Ta’kidlash joizki, kombinatni aksiyadorlik jamiyatiga aylantirish jarayoni qonunchilik doirasida yirik korxonada mehnat qilayotgan ishchi-xodimlarning manfaatlariga muvofiq amalga oshiriladi va xodimlar sonini qisqartirishga olib kelmaydi. Shu bilan birga, kombinat ishlab chiqarish faoliyatida tub o‘zgarishlarni yuzaga keltirmaydi, barcha tasdiqlangan ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari mavjud sharoitlar asosida amalga oshiriladi.
Shuningdek, yangi soliq konsepsiyasiga muvofiq ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni narx-navo tartibida o‘zgarishi tufayli ishchi-xodimlarimizning ish haqi va turmush darajasi yaxshilanadi hamda korxona byudjetining daromad qismi sezilarli darajada oshadi.
Kon-metallurgiya tarmog‘ini yanada takomillashtirish va samaradorligini oshirish bo‘yicha qabul qilingan chora-tadbirlar jahon bozorida korxonamizni dunyodagi yetakchi kapitallashgan oltin qazib olish kompaniyasiga aylantiradi.

Nurmat JO‘LIBEKOV,
NKMK bosh direktorining iqtisodiy masalalar bo‘yicha o‘rinbosari.